नेपालको एक प्रतिष्ठित औद्योगिक घराना खेतान समूह, जसले दशकौंदेखि देशको आर्थिक परिदृश्यमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ, अब फिनटेक (वित्तीय प्रविधि) उद्योगमा प्रवेश गर्ने तयारीमा छ । युवा उद्यमी राजेन्द्र खेतानको नेतृत्वमा रहेको यो समूहले परम्परागत व्यवसायलाई निरन्तरता दिँदै आधुनिक वित्तीय प्रविधिको क्षेत्रमा पनि आफ्नो पाइला बढाउन लागेको हो । यो कदम खेतान समूहको लगानी योजनामा स्पष्ट रूपमा उल्लेख छ, जसमा जीवन बीमा, निर्जीवन बीमा, पुनर्बीमा, भेन्चर क्यापिटल, निजी इक्विटी, हेज फन्ड, क्रेडिट रेटिङ, स्टक ब्रोकरेज, स्टक एक्सचेन्ज, म्युचुअल फन्ड उद्यमका साथै फिनटेकलाई प्रमुख प्राथमिकता दिइएको छ । यदि सरकारले विदेशी भूमिमा लगानी गर्न अनुमति दियो भने खेतान समूहले देशबाहिर पनि विस्तार गर्न सक्ने योजना बनाएको छ ।
पौराणिक जग र प्रारम्भिक व्यापार यात्रा
खेतान समूहको जग करिब १७० वर्षअघि नेपाल-तिब्बत युद्ध (सन् १८५५-१८५६) को समयमा किशुन राम खेतानले राखेका थिए । उनले नेपाली सेनालाई चामल र नुन आपूर्ति गरेर आफ्नो व्यापार यात्रा सुरु गरेका थिए । युद्धपछि, खेतानले आफ्नो व्यापारलाई निरन्तरता दिँदै व्यापारिक व्यवसायको रूपमा स्थापित गरे । सन् १९१० मा, खेतान परिवारले भारतबाट कपडा आयात गर्न थाल्यो, जसले उनीहरूको व्यापारिक दायरालाई थप विस्तार गर्यो ।
यो परिवारको व्यापारिक विस्तारमा किशुन रामका छोरा पूर्ण मल बिहारी लाल खेतानको महत्त्वपूर्ण भूमिका थियो, जसले औपचारिक रूपमा खेतान समूहको स्थापना गरे । सन् १९३७ मा, खेतानहरूले आफ्नो फर्म दर्ता गरेर नेपालका पहिलो ३२ दर्ता कम्पनीहरूमध्ये एक बने । यी ३२ कम्पनीहरू आधुनिक नेपालका पहिलो करदाता थिए । त्यो समयमा ‘लाल मोहर’ र ‘गोस्वारा’ (सरकारी सार्वजनिक प्रशासन कार्यालय) बाट जारी गरिने कडा छापहरू व्यापारिक दर्ताको प्रमाण थिए । राजेन्द्र खेतानका अनुसार, उनको परिवारको उत्पत्ति सन् १८४४-४५ को आसपास राजस्थानबाट भएको थियो र नेपालमा बसोबास गर्न सरकारी अधिकारीहरूले आग्रह गरेका थिए, किनभने त्यो समयमा राजस्थानबाट नेपाल आउन धेरै दिन लाग्ने गर्थ्यो र फर्कने प्रक्रिया पनि सहज थिएन ।
औद्योगिक युगमा प्रवेश र विविधीकरण
पूर्ण मल बिहारी लाल खेतानका छोरा मोहन गोपाल खेतानले पारिवारिक व्यवसायलाई नयाँ युगमा प्रवेश गराए, विभिन्न औद्योगिक र व्यावसायिक क्षेत्रमा कदम चालेर । सन् १९७० मा, समूहले जुट र दाल निर्यात गरेर आफ्नो पहिलो व्यवसायिक विविधीकरण सुरु गर्यो । उनीहरूले इजिप्ट र बंगलादेशको बजारका लागि दाल उत्पादन गर्न केही कारखानाहरू भाडामा लिएका थिए ।
पेय पदार्थ उद्योगमा प्रभुत्व
सन् १९७० को दशकको मध्यमा, खेतान समूहले बोटलर्स नेपाल लिमिटेड सुरु गर्यो, जसले नेपालमा कोका-कोलाको बोतल भर्ने र आपूर्ति गर्ने काम सुरु गर्यो । कोका-कोला सन् १९७३ मा भारतबाट आयात गरेर नेपाली बजारमा भित्रिएको थियो भने सन् १९७९ मा नेपालमै यसको उत्पादन सुरु भयो । राजेन्द्र खेतानले सुरुमा कोका-कोलासँगको सम्झौतामा समस्या आएर व्यापार छोड्नुपरेको, तर अदालतमा मुद्दा जितेपछि फेरि साझेदार बनेको उल्लेख गर्छन् ।
खेतान समूहको अर्को महत्त्वपूर्ण कोसेढुङ्गा सन् १९८९ मा गोर्खा ब्रुअरी को स्थापना थियो, जुन डेनिस बहुराष्ट्रिय कम्पनी कार्ल्सबर्ग ब्रुअरीजसँगको संयुक्त उद्यम थियो । यो कम्पनी सरकारलाई सबैभन्दा बढी राजस्व तिर्ने १० ठूला कम्पनीमध्ये पर्छ । सन् १९९० मा गोर्खा ब्रुअरीले टुबोर्ग बियरको उत्पादन सुरु गरेर नेपालमा उत्पादन हुने पहिलो अन्तर्राष्ट्रिय बियर ब्रान्ड बन्यो । सन् १९९५ मा कार्ल्सबर्गको उत्पादन सुरु भयो । सन् २००४ देखि, कम्पनीले माउन्ट एभरेस्ट ब्रुअरी अधिग्रहण गरेर फिलिपिनो बियर ब्रान्ड सान मिगुएल बियर उत्पादन र बजारिकरण गर्दै आएको छ । राजेन्द्र खेतानका अनुसार, गोर्खा ब्रुअरीलाई ‘ब्रेकएभेन’ स्तरमा पुग्न १२-१३ वर्ष लागेको थियो, तर पछि यो नेपालका शीर्ष पाँच कम्पनीहरूमध्ये एक बन्यो ।
बैंकिङ तथा वित्तीय क्षेत्रको विकास
सन् १९९० र २००० को दशकमा खेतान समूह नेपालमा बैंकिङ तथा वित्तीय क्षेत्रको विकासमा पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने व्यवसायिक घरानामध्ये एक हो । सन् १९९३ मा हिमालयन बैंक लिमिटेडको स्थापना यसको उदाहरण हो, जहाँ समूहले अन्य नेपाली व्यवसायिक घराना र हबिब बैंक अफ पाकिस्तानसँगको संयुक्त उद्यममा साझेदारी गर्यो । राजेन्द्र खेतानले पछि हिमालयन बैंकको जिम्मेवारी आफ्ना भाइहरूलाई दिएर आफू वित्तीय क्षेत्रमा थप सक्रिय भएका थिए ।
सन् १९९४ मा, समूहले एभरेस्ट इन्स्योरेन्स कम्पनी को स्थापनासँगै बीमा बजारमा प्रवेश गर्यो । त्यसपछि, सन् २००२ मा, लक्ष्मी बैंक लिमिटेडको स्थापनाले समूहको अर्को ठूलो बैंकिङ उद्यमलाई चिन्हित गर्यो, जुन देशको १६औं वाणिज्य बैंक थियो । राजेन्द्र खेतानले व्यक्तिगत रूपमा पहिले ‘हाई सेफ’ नामक वित्तीय कम्पनी (पछि इमान सेक्युरिटीज एन्ड इन्भेस्टमेन्ट कम्पनी लिमिटेड) सुरु गरेका थिए र पछि त्यसलाई लक्ष्मी बैंकसँग गाभेर एकै पहिचान बनाए । सन् २००७ मा, खेतान समूहले प्राइम लाइफ इन्स्योरेन्स कम्पनीको सुरुवात गर्यो । यसरी, खेतान समूहले वित्तीय क्षेत्रमा जीवन बीमा, निर्जीवन बीमा, माइक्रोफाइनान्स, पुँजी बजार र म्युचुअल फन्ड लगायतका धेरैजसो क्षेत्रमा आफ्नो उपस्थिति जनाइसकेको छ ।
विमानन र स्न्याक्स उद्योगमा लगानी
खेतान समूहले विमानन क्षेत्रमा पनि लगानी गरेको थियो। यसले नेपाल एयर चार्टर सर्भिस स्थापना गर्यो, जुन नेपालको पहिलो निजी क्षेत्रको एयरलाइन थियो । सन् १९९२ मा, समूहले एभरेस्ट एयर सुरु गर्यो, जुन १९९० को दशकको सुरु र मध्यतिरका प्रमुख घरेलु एयरलाइनरहरूमध्ये एक थियो । तर, साझेदारहरूको असहयोग र इन्जिन मर्मतको उच्च लागतका कारण यो व्यवसाय टिकाउन नसकेको राजेन्द्र खेतान बताउँछन् । उनले एयरलाइन व्यवसायको कठिनाइलाई जोड दिँदै एउटा सामान्य विमानको इन्जिन मर्मतका लागि पनि १० लाख डलर लाग्न सक्ने बताएका छन् ।
सन् २००० मा, समूहले थाई प्रेसिडेन्ट्स फुड्ससँगको संयुक्त उद्यममा हिमालयन स्न्याक्स एन्ड नुडल्स कम्पनी स्थापना गरेर स्न्याक्स उत्पादनमा आफ्नो उत्पादन पोर्टफोलियोलाई थप विविधीकरण गर्यो ।
वर्तमान अवस्था र राजेन्द्र खेतानको नेतृत्व
खेतान समूहको वर्तमानमा ५० अर्ब रुपैयाँ को खुद सम्पत्ति र सेयरधनी कोषबाट ३ अर्ब रुपैयाँ को वार्षिक राजस्व रहेको छ । समूहको मुख्य राजस्व उत्पादक फास्ट मुभिङ कन्ज्युमर गुड्स (FMCG) र वित्तीय क्षेत्र हुन् [५]। राजेन्द्र खेतान, युवा उमेरमै अर्बौंको कारोबार गर्ने व्यवसायिक घरानाको नेतृत्वमा पुगेका एक दूरदर्शी उद्यमी हुन् । उनी देशको उच्च र तल्लो तहसम्म काम गर्न सक्ने क्षमता राख्छन् । उनको नेतृत्वमा समूहले नेपालमा उत्पादन हुने टुबोर्ग बियरमा रहेको आफ्नो स्वामित्व बेच्ने जस्तो ठूलो निर्णय पनि लिएको थियो ।
राजेन्द्र खेतान आफ्नो परिवारको ‘फर्स्ट मुभर्स एडभान्टेज’ (पहिलो हुने फाइदा) मा विश्वास गर्छन् । उनीहरू बैंक सुरु गर्ने पहिलो व्यवसायिक घरानाहरूमध्ये थिए, निजी क्षेत्रमा निर्जीवन बीमा व्यवसाय सुरु गर्ने पनि पहिलो थिए ।
भविष्यको दृष्टि र चुनौतीहरू
राजेन्द्र खेतान भविष्यको वित्तीय परिदृश्यका बारेमा पनि स्पष्ट दृष्टिकोण राख्छन्। उनी भन्छन्, भविष्यमा सबै कुरा मोबाइलमा हुनेछ, जुन सामाजिक सुरक्षा कार्डसँग जोडिनेछ । यो कार्डमा व्यक्तिको सबै जानकारी, जस्तै नागरिकता, पासपोर्ट, बैंक खाता, आपराधिक रेकर्ड, चिकित्सा रिपोर्ट आदि हुनेछ । उनको अनुसार, “तपाईंको मोबाइलले सबै कुरा बोक्नेछ, र तपाईं ‘पर्सलेस’ (पर्सबिहीन) र ‘ब्यागलेस’ (झोलाविहीन) हुनुहुनेछ” ।
खेतान समूहले युवा उद्यमीहरूलाई पूर्ण आर्थिक सहयोग (इक्विटीमा आधारित) प्रदान गर्ने योजना बनाएको छ, जसले रोजगारी सिर्जना, औद्योगिक विकास र समग्र आर्थिक प्रभाव पार्नेछ । तर, उनले यस्ता परियोजनाहरूमा सरकारी नोकरशाही र निर्णय प्रक्रियामा ढिलाइ मुख्य बाधक रहेको गुनासो गरेका छन् । एक उदाहरणको रूपमा, उनले आफ्नो भेन्चर क्यापिटल फर्मको लागि २४ महिनादेखि अपरेटिङ लाइसेन्सको प्रतीक्षा गरिरहेको बताए, जसले युवा उद्यमीहरूलाई सिड फन्डिङको सट्टा पूर्ण लगानी प्रदान गर्नेछ ।
राजेन्द्र खेतान कोभिड-१९ पछिको विश्व अर्थतन्त्रमा आएको परिवर्तन, बढ्दो ढुवानी लागत र मुद्रास्फीतिको प्रभावप्रति पनि सचेत छन् । यद्यपि, उनी नेपाली बजारको बढ्दो उद्यमशीलता र नयाँ पुस्ताका उद्यमीहरूको क्षमतामा विश्वास राख्छन्, जसले डिजिटल मार्केटिङ र सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गरेर आफ्नो उत्पादनलाई उपभोक्तासम्म पुर्याइरहेका छन् । उनको अनुमान छ कि आगामी १० देखि १५ वर्षमा ठूला व्यवसायिक घरानाको हिस्सा ४० प्रतिशतबाट १० प्रतिशतमा झर्नेछ, जबकि साना र मध्यम स्तरका उद्यमी तथा सर्वसाधारणको हिस्सा ६० प्रतिशतबाट ९० प्रतिशतमा पुग्नेछ ।
खेतान समूहले वित्तीय क्षेत्रमा तरलता संकट नभएको तर केन्द्रीय बैंकको नियमले बैंकहरूलाई लगानी गर्न नदिइरहेको बताउँदै नियमहरूमा लचिलोपनको माग गरिरहेको छ । राजेन्द्र खेतानका लागि, गुनासो गर्नुभन्दा आफूले गर्न सक्ने काममा ध्यान केन्द्रित गर्नु महत्त्वपूर्ण छ । यसरी, खेतान समूह परम्परा र आधुनिकताको संगम बिन्दुमा उभिएर नेपालको आर्थिक विकासमा नयाँ आयाम थप्न अग्रसर देखिन्छ ।
